“Saz ve Söz” Dergisinde Yayınlanan İsmail Hakkı Bey’in “Kur’a Marşı” ve Nevâ’da Rast Makamı… Yrd.Doç. Erol Başara*


Toplam Okunma: 8921 | En Son Okunma: 07.05.2024 - 21:58
Kategori: Araştırma Yazıları

Eser, Udî Hapet tarafından Osmanlıca olarak yayınlanan “Saz ve Söz” isimli müzik dergisinin(1910-20) yedinci sayısında yer alan, İsmail Hakkı Bey’in Nevâ’da Rast Makamındaki “Kur’a Marşı” dır… “Nevâ’da Rast” makamı, ulaşılabilen birinci el kaynaklarımızdan Kitabü’l Edvar, Kitabu İlmi’l Musıki Alâ Vechi’l Hurufat, Zeyn’ül Elhan, Tedkik ü Tahkik, Kitab-ı Edvar, Hâzâ Mecmua-i Saz ü Söz, Musıki Risalesi gibi eserlerde mevcut olmayıp, Ezgi’nin belirttiği üzere Nevâ perdesine göçürülmüş Rast makamını akla getirmektedir… Öztuna “Yegâh’da Rast” makamı maddesinde bilinen Rast dizisini Yegâh üzerinde göstermektedir…

Bu çalışmada, Osmanlıca yazılmış “Saz ve Söz” adlı dergide yayınlanan İsmail Hakkı Bey’in Nevâ’da Rast makamındaki “Kur’a Marşı” incelenmiştir. TRT repertuarında bulunmayan bu marşın, günümüz Türkçe’sine ve Geleneksel Türk Sanat Müziği repertuarına kazandırılması, çalışmanın amaçlarındandır. Araştırmanın problemini, söz konusu marşta kullanılmış olan “Nevâ’da Rast” makamının günümüzdeki tanımıyla, yayınlandığı dönemdeki kullanım biçimi arasındaki fark oluşturmaktadır. Çalışma, müziğimizin bir asır önceki yazılı belgelerinden birine ulaşılıp, taranması açısından da önemlidir. Araştırmanın sonucunda İsmail Hakkı Bey’in “Nevâ’da Rast” makamı anlayışının, günümüzdeki “Nevâ’da Rast” makamı tanımından farklı olduğu saptanmıştır

Giriş
Geleneksel Türk Sanat Müziğinde her makam belli bir perdede tasarlanmış, adlandırılmış ve başka perdelere göçürülmesine de farklı isimler verilmiştir. Örneğin Zirgüleli Hicaz makamı Dügâh üzerinde tasarlanmış ve göçürümlerinden Yegâh perdesi üzerindekine Şedaraban, Aşiran perdesi üzerindekine Suzidil, Rast’dakine Zirgüleli Sûznak ve Irak’dakine Evcara adı verilmiştir. Şed Makam da denilen bu tür göçürülmüş makamların farklı bir isimlendirme şekli hakkında Suphi Ezgi şöyle demektedir: “Türk Musıkisi’nde istimal edilmiş şed makamların bazılarına kadim musikişinaslarımız tarafından isimler tahsis edilmiştir ve bazıları da isimsiz olarak geçkilerde kullanılmıştır. İsim verilmemiş birçok şedlere muhibbim Sadettin Bey’le beraber umumi bir kaide altında berveçhi ati isimler verdik: Misal olarak şeddi yapılan makam Rast olup karargahı Nevâ’ya nakledilmişse ona Nevâ’da Rast denilir. Yani bir makamın karargahı hangi nağme üzerine menkul ise o nağmenin ismi ile kendi isminden mürekkeb bir ad verilir: Nevâ’da Uşşak gibi” (Ezgi,S.C.I s:235).

Bu bağlamda Arel’in Acemaşiran’da Kürdi, Aşiran’da Gerdâniye ve Aşiran’da Muhayyer makamlarını örnek gösterebiliriz ki, bu isimlendirme şekli bugün hemen hemen tüm müzikçilerimizce kabul görmüştür1.

Araştırmamıza konu olan “Nevâ’da Rast” makamı, ulaşılabilen birinci el kaynaklarımızdan Kitabü’l Edvar, Kitabu İlmi’l Musıki Alâ Vechi’l Hurufat, Zeyn’ül Elhan, Tedkik ü Tahkik, Kitab-ı Edvar, Hâzâ Mecmua-i Saz ü Söz, Musıki Risalesi gibi eserlerde mevcut olmayıp, Ezgi’nin belirttiği üzere, Nevâ perdesine göçürülmüş Rast makamını akla getirmektedir. Çalışmamıza esas teşkil eden eser, Udî Hapet tarafından Osmanlıca olarak yayınlanan Saz ve Söz isimli müzik dergisinin yedinci sayısında yer alan, İsmail Hakkı Bey’in Nevâ’da Rast Makamında ve Düyek usûlündeki “Kur’a Marşı” dır. Bu marşı Etem Üngör notasız ve makam belirtmeksizin sadece
ismen kitabına alırken (Üngör,E. s:53) Öztuna ise Rast makamında (Öztuna,Y. C:I s:409) zikretmiştir. Ancak notanın yayınlandığı tarihte İsmail Hakkı Bey sağ olduğundan, marşın makamını Osmanlıca aslında yazıldığı gibi, Nevâ’da Rast olarak kabul etmek zorundayız.

Marşın yer aldığı dergi hakkında Öztuna, Âfet Mısırlıyan maddesinde “1905-1908 arasında Saz ve Söz isimli basit bir musıki ve nota dergisi yayınladı ” (Öztuna ,Y. C I s:27) demektedir. Öztuna’nın çok haklı olan “basit” yargısına karşı gözden uzak tutulmaması gereken bir husus, bu dergide Hamparsum Notası ve bugün kullandığımız notanın aynı eserde yan yana getirilerek, Hamparsum Notası’nı bilenlere bugünkü notayı öğretmek veya bugünkü notayı bilenlere Hamparsum Notası’nı öğretmek gibi fevkalâde ciddî bir eğitim amacının güdülmüş olabileceği ihtimalinin
de var oluşudur. Ayrıca, Osmanlıca aslında görüleceği üzere derginin yayın tarihi Öztuna’nın belirttiğinden ( 1908) farklı olup 1910’dur.

Bulgular ve Yorum
Yılmaz Öztuna Nevâ’da Rast makamını “Yegâh’da Rast” makamı maddesinde açıklamakta ve bilinen Rast dizisini Yegâh üzerinde göstermektedir (Öztuna ,Y. C II s:495).

Bu bağlamda, Nâsır Abdülbâkî Dede’nin Tedkîk ü Tahkîk adlı eserinin çeviri yazımındaki Dîl-rubâ makamının tanımı da konu ile ilgisi açısından önem arz etmektedir. Bu tanım şöyledir:
“Gerdâniye perdesinden Tîz Çârgâh perdesine dek çıkarak ve inerek Rast yapmaya başlayıp Gerdâniye perdesine (dönüp) gelince Evc perdesi gösterir ve sonra Muhayyer perdesinden Evc perdesine dek Irâk yapmaya koyulup yine Gerdâniye perdesinden inici şekilde Rast yapmaya başlar ve Nevâ perdesinde karar verir”(Tura,Y.s:66).

Bu tanım, Nevâ- Gerdâniye ve Gerdâniye- Tiz Çargâh arasındaki Rast dörtlüleri seyir sahası olarak kullanan, Rast dörtlüsü ile Nevâ perdesinde karar eden, karar perdesi ve karara götüren dörtlüsü itibariyle bir nev’i “Nevâ’da Rast Makamı”dır.

İsmail Hakkı Bey’in Kur’a Marşı’nda ise Nevâ’da Rast makamının farklı bir şekli ile karşı karşıya olduğumuz izlenimi uyanmaktadır. Şöyle ki;

Kur’a Marşı incelendiğinde Nevâ–Muhayyer arasında Rast beşli oluştuğu göze çarpıyor. Marş’ın vokal kısmının, işte bu Nevâ üzerindeki Rast beşliyi işledikten sonra, beşlinin dördüncü derecesi olan Gerdâniye perdesinde bittiğini görüyoruz. Devamında ise saz bölümü, yerindeki Rast2 dizisini kullanarak, müziği Rast perdesinde sonlandırmaktadır. Dolayısı ile inici bir seyri olan İsmail Hakkı Bey’in Nevâ’da Rast makamı anlayışı, Nâsır Abdülbâkî Dede ve Öztuna’nın tanımlarından karar sesi ve perdeleri itibariyle de ayrılmaktadır.

Sonuç
Kur’a Marşı’ndaki Nevâ’da Rast makamı, aynı diziyi kullanmasına rağmen, seyir açısından Rast makamından farklı olduğu gibi, karar sesi, perdeleri ve seyri itibariyle de günümüzdeki Nevâ’da Rast makamı tanımı ile hiçbir benzerlik göstermemektedir.

Bu cümleden olmak üzere İsmail Hakkı Bey’in işlediği Nevâ’da Rast makamı, bestecilerimize yeni imkânlar sunan, deyim yerinde ise “İkinci Şekil Nevâ’da Rast Makamı” olarak nitelenebilir.
________________________________
Resim: İsmail Hakkı Bey

**Cumhuriyet Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Öğretim Üyesi
1  Bu “kabul gormenin” bir orneği de Mutlu Torun’un ud metodunun 93. sayfasındaki Nevâ’da Bûselik etüddür.

2  Kur’a Marşı’nın notasında Si sesine koma bemol konmayışı, marşın yayınlandığı donemde Segah perdesinin geleneksel olarak işaretsiz yazılışından ileri gelmektedir. Aynı yazım şekli Saz ve Soz dergisindeki Hüseyni ve Karcığar eserlerde de mevcuttur.

KAYNAKÇA
AKDOĞU, Onur, Türk Müziğinde Perdeler, Sözkesen
Matbaacılık, Ankara 1999
BARDAKÇI, Murat, Maragalı Abdülkadir, Pan Yayıncılık 3, Kent
Basımevi, İstanbul,1986
CEVHER, M. Hakan, Hâzâ Mecmua-i Sâz ü Söz, Çeviriyazımİnceleme,
Meta Basım, İzmir 2003
CEVHER, M. Hakan, Kitâb-ı Edvar, İnceleme,- Çeviriyazım,
Can Basımevi, İzmir 2004
EZGİ, Suphi, Nazari ve Ameli Türk Musıkisi,Milli Mecmua
Matbaası,1933
KALENDER, Ruhi,15. Yüzyılda Türk- İslam Musıki Kuramı
(Nazariyatı) ve Zeynü’l Elhan Fî’ilmi’t Te’lif ve’l Evzân, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Basılmamış Doktora Tezi 1982
ÖZTUNA, Yılmaz, Büyük Türk Musıkisi Ansiklopedisi, I-II,
Kültür Bakanlığı / 1163, Kültür Eserleri Dizisi/ 149, Başbakanlık
Basımevi, Ankara, 1990
TORUN, Mutlu, Ud Metodu, Çağlar Yayınları, İstanbul, 1996
TURA, Yalçın, Tedkîk ü Tahkîk-Çeviriyazım, Pan Yayıncılık/119,
İstanbul, 2006
TURA, Yalçın, Çeviriyazım, Kantemiroğlu Kitabu İlmi’l Musıki
Ala Vechi’l Hurufat , Yapı Kredi Yayınları 1501
TURABİ, Ahmet Hakkı, Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi ve
Musıki Risalesi, İnceleme, Rağbet Yayınları, İstanbul 2005
UYGUN, Mehmet Nuri Safiyüddin Abdülmü’min Urmevi ve
Kitabü’l Edvarı, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, 1999
ÜNGÖR, Etem, Türk Marşları, TÜRK Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları:11 Seri:IV-Sayı: A 3 Ankara 1966
Saz

___________________________________

Cumhuriyet Üniversitesi,. İlahiyat Fakültesi Dergisi XII/2 - 2008, 261-267’de yayınlanmıştır.

Derginin tıpkıbasımı:

Osmanlıca yazıların günümüz harflarına çevirisi :

6 Haziran1910-20 Mayıs1326 Perşembe Numara 7

Sahib-i imtiyaz ve muharriri
Udî Apet

Nüshası 20 para
Günü geçmiş nüshalar 30 para
Senelik abone olmak arzu eden Mokosyan matbaasına müracaat etsin

Sahib-i imtiyazı: Udî Apet

Kaffei’muamelat için sahib-i imtiyaza müracaat olunur

Adresi
Sultanhamam Mokosyan Matbaası

SAZ ve SÖZ

Tab’ olunan notaların cümlesi nota
Muallimi Hancıyan Leon Efendi tarafından tasdik olunmuştur

Şimdilik haftadabir def’a neşr olunur …

NOTA:




Hoşgeldiniz